Pojawiające się w budżetach czaisu osób pracujących po południu ograniczenia ilości czasu danego idą w parze z Wy­raźnym wzrostem nakładów czasu na zajęcia domowe; w popu­lacji mężczyzn notuje się 77% wzrostu, a w populacji kobiet. — 38% wzrostu wydatków czasu na (ten typ zajęć;skróceniu ulegają nakłady czasu na zajęcia związane z pra­cą (w większym stopniu wśród kobiet), a zarazem wydłuża się nieco czas snu (w większym stqpniu wśród mężczyzn);zatrudnienie na zmianie nocnej wywołuje nieco odmien­ne efekty w budżecie czasu kobiet ii mężczyzn; (wśród imężczyzin pracujących w nocy — w porównaniu z mężczyznami pracują­cymi na zmianie przedpołudniowej — notuje się 31% wzrostu ilości czasu wolnego oraz 38% wzrostu czasu poświęcanego na obowiązki domowe, naJtdmiast wśród kobiet w analogicznym układzie porównawczym pojawia się blisko 20% spadek ilości czasu wolnego i aż 76% wzrost wydatków czasu na zajęcia do­mowe.

Cechą wspólną budżetów czasu kobiet i mężczyzn zatru­dnionych na zmianie nocnej jest wyraźne ograniczenie czasu snu oraz — w mniejszym stopniu — krótszy wymiar czasu pra­cy.Ogólnie należy więc stwierdzić, że praca na zmianie popo­łudniowej prowadzi do ograniczenia czasu wolnego na rzecz wzrostu nakładów czasu na zajęcia obowiązkowe w domu i sen. Nadwyżki czasu, wynikające z krótszego przeciętnie na tej zmia­nie wymiaru czasu zajęć związanych z pracą, też lokowane są głównie W zajęcia wynikające z prowadzenia gospodarstwa do­mowego i przedłużanie czasu snu. Praca na zmianie nocnej, której najbardziej charakterystyczną cechą jest ograniczenie czasu snu i — w mniejszym zakresie — czasu pracy, prowadzi wśród mężczyzn do wzrostu czasu wolnego i analogicznego wzro­stu czasu zajęć domowych, natomiast wśród kobiet noituje się jedynie wyraźny wzrost nakładów czasu na zajęcia domowe, ktory to wzrost odbywa się w tej .kategorii nie tylko kosztem snu czasu pracy, ale także — kosztem czasu wolnego.

Sygnalizowane (tutaj zmiany struktury budżetu czasu osób zatrudnionych na zmianie (popołudniowej i nocnej wynikają — w głównej mierze — z niedopasowania rytmu pracy do rytmu życia zbiorowości, w której żyją pracownicy ‚zatrudnieni w sy­stemie wielozimianowym. Jalk wynika z analizowanych danych, praca w systemie wielozimiamowym szczególnie niekorzystnie wpływa na istruikturę budżetu czasu kobiet.Kolejnym wymiarem zróżnicowania społecznego, według któ­rego rozpatrywany jest budżet czasu, jeśt poziom uzyskanego wykształcenia. W poprzednich rozdziałach formułowane były te­zy o wpływie wykształcenia na poziom potrzeb autotelicznych. Zakładano, że im wyższy poziom wykształcenia, tym silniej roz­budzone są potrzeby autoteliczne, realizowane przede wszystkim w obrębie czasu wolnego.

Formułowano też tezy o wpływie poziomu wykształcenia (i łączących się z tym kwalifikacji za­wodowych) na kształtowanie się partnerskich stosunków w ro­dzinie, na stopniowe zanikanie — w miarę wzrostu poziomu wykształcenia — różnic między „męskim” a „kobiecym” stylem gospodarowania czasem. Przytoczone tutaj dane potwierdzają sformułowane wcześniej założenia, ale zarazem rzucają nowe światło na związki między poziomem uzyskanego wykształcenia a stylem gospodarowania czasem.Najbardziej charakterystyczny wydaje się fakt, iż wśród męż­czyzn osoby z wykształceniem wyższym (przeznaczają mniej cza­su na pracę zawodową niż osoby z wykształceniem niepełnym podstawowym (spadek o 12°/o), natomiast (wśród kobiet obser­wuje się Odwrotną tendencję; kobiety z wykształceniem wyż­szym (przeznaczają na ipracę zawodową 512% więcej czasu niż kobiety iz wykształceniem niepełnym podstawowym.

Zasygnalizowane (tutaj tendencje skłaniają do kilku wnio­sków ogólniejszej natury. Przede wszystkim wśród osób z wyzszym wykształceniem — w porównaniu :z osobami z wykształce­niem niępełnym podstawowym — następuje pewne wyrównanie obciążeń budżetu czasu, wynikających z zajęć obowiązkowych w domu i pracy zawodowej. Mimo wyraźnie zwiększonych — wśród kobiet z wykształceniem wyższym — nakładów czaisu na pracę zawodową wzrasta również ilość czasu wolnego, co wiąże się z ograniczaniem czasu snu i cza‘su zajęć obowiązkowych w domu. Zmiany te wiążą się, jak się wydaje, że zwiększonym w tej kategorii respondentów cenieniem czasu jako wartości sa­mej iw sobie, a (także z odmiennym nastawieniem wobec pracy zawodowej. Praca zawodowa w mniejszym stopniu jeat jedynie źródłem uzupełniania domowego budżetu, a w większym — za­spokaja potrzeby osiągnięć, awansu i uzyskania pewnej ‚samo­dzielności społecznej.